برگزیت و ترامپیسم برایند کوچک سیاست هویت - زمین جهانی

به گزارش زمین جهانی، خبرنگاران، گروه بین الملل -جواد حیران نیا: برگزیت فقط نماد خروج یک کشور و فرایند معکوس همگرایی افقی در درون اتحادیه اروپا نیست. بحث فراتر از آن است و هشدارهای آن در نوشته های نظریه پردازان برجسته و مطرحی چون جان مرشایمر و فرانسیس فوکویاما مطرح شده است.

پیش از پرداختن به بحث اصلی این دو نظریه پرداز برجسته، مروری نظری داریم بر فرایند همگرایی اتحادیه اروپا.

تجلی همگرایی لیبرالی در اتحادیه اروپا؛ تحقق رؤیای ارنست هاس

اتحادیه اروپا رؤیای ارنست هاس و تبلور نوکارکردگرایی بود که با خروج بریتانیا از آن و ظهور و تقویت جریان های ناسیونالیستی و راستگرای افراطی در اروپا روزهای سختی را می گذراند و شاید در آینده نزدیک رؤیای هاس فقط در اذهان باقی بماند.

اتحادیه تجلی و عینیت فرایند همگرایی در نظریه لیبرالیسم بود. فرایندی که با تشکیل جامعه زغال و فولاد و در لیسبون به اتحادیه اروپا انجامید.

از نظر تاریخی از اوایل قرن هفدهم به دنبال هرنوع مناقشه ای که در اروپا به وقوع می پیوست، مساله همگرائی در اشکال گوناگون ازجمله ایجاد فدراسیونی برای استقرار صلح، مطرح می شد. قبل از جنگ جهانی اول، بسیاری از متفکران وجود زمینه های مشترک همبستگی اقتصادی میان دولتهای اروپایی را عامل اساسی برای همکاری و دور شدن از مناقشات و ستیزش ها تلقی می کردند. در فردای قرارداد ورسای، بسیاری ازکسانی که هوادار بسط انترناسیونالیسم بودند از تز خود مختاری و استقرارنظام های سیاسی استقبال نکردند و تشدید ملی گرایی راعامل بازدارنده برای بسط همکاری های بین المللی خواندند.

و به خاطر اهمیت ترتیبات منطقه ای بود که در منشور ملل متحد به دولتهای عضو توصیه شده است که تلاش نمایند اختلافات خودشان را در وهله اول به وسیله نهاد و یا ترتیبات منطقه ای حل و فصل نمایند.

لیبرالیسم از جمله نظریه های روابط بین الملل است که بر سازمانهای بین المللی و حقوق بین الملل تأکید ویژه دارد.

این نظریه که ریشه در آثار و آرای امانوئل کانت دارد تحقق صلح جهانی را از رهگذر نهادینه شدن حقوق بین الملل و سازمانهای بین المللی (منطقه ای) می بیند و بر این اعتقاد است از آنجا که سرشت انسان خوب است بر خلاف واقعگرایان (رئالیستها) می توان به صلح جهانی دست یافت.

لیبرال ها که از نظریه پردازان پیشتاز در روابط بین الملل هستند در دهه های اخیر سیری تاریخی و تکاملی خود را طی نموده اند. این نظریه در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم در قالب نظریه های همگرایی، نظریه وابستگی متقابل، نهادگرایی نئولیبرال (نئولیبرالیسم) ظهور و بروز پیدا نموده است.

در قالب نظریه های همگرایی شاهد ظهور نظریه های کارکردگرایی و نوکارکردگرایی هستیم. در واقع با آشکار شدن ناتوانی دولتها در تأمین امنیت رفاهی جامعه، بیان مطالبات مردم نسبت به حکومت ها روز به روز اضافه تر می گردد.

دیوید میترانی به عنوان یکی از متقدمان نظریه کارکردگرایی (همگرایی)، همکاری فراملی را برای حل مسائل مشترک ضروری می دانست وی یادآور شد که همکاری در یک بخش می تواند به سایر بخش ها تسری یابد. بر این اساس هر چه دولتها به صورت عمیق تری وارد فرایند همگرایی شوند بهای دور ماندن از همکاری بیشتر رو به افزایش خواهد گذاشت.

از نظر محققانی مانند ارنست هاس (نوکارکردگرایی) نهادهای بین المللی و منطقه ای همتای ضروری دولتهای مستقل بودند که ظرفیت شان برای ادامه هدف های رفاهی رو به کاهش گذارده بود. کارهای افرادی نظیر هاس و میترانی انگیزه های لازم را برای همکاری نزدیک تر میان دولت های اروپایی فراهم آورد که یکی از نتایج آن ایجاد جامعه فولاد و ذغال در اروپا در سال 1952 میلادی بود. در واقع اتحادیه اروپا یکی از مصادیق موفقیت نظریه نوکارکردگرایان و نظریه همگرایی (لیبرالیسم) بود. در واقع طی شدن فرایند همگرایی از جامعه زغال به اتحادیه اروپا به نوعی تأییدی بر نظریه نوکارکردگرایی از جمله اصل تسری (spill over) است که نشان از تسری همگرایی به سایر حوزه ها است.

در اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70، بر اثر ناکامی نظریات همگرایی، تمایل نظریه پردازان نسبت به نظریه نوکارکردگرایی کاهش یافت و نا امیدی و یاس از کارایی و مطلوبیت نوکارکردگرایی باعث پردازش نظریه وابستگی متقابل شد. نظریه پردازان وابستگی متقابل سعی کردند همگرایی را در قالب وابستگی متقابل جهانی شرح دهند.

اصول این نظریه و گستره آن متفاوت از نظریه همگرایی بود و توسعه و محدوده وابستگی متقابل محدوده خاصی نداشت. بطوریکه از بطن نظریه وابستگی متقابل نظریه رژیم ها ایجاد شد. در حقیقت نظریه پردازان وابستگی متقابل معتقد بودند در شرایط وابستگی متقابل، رژیم ها برای تنظیم روابط بین دولتها شکل می گیرند. در واقع در یک شرایط بی نظم که حکومت مرکزی وجود ندارد تا اصول و قواعد رفتاری را ایجاد کند، رژیم های بین المللی، که در برگیرنده ترتیبات، قواعد، هنجارها و نهادهای تنظیم نماینده روابط بین دولتها هستند، برای انجام این کار شکل می گیرند. رژیم های بین المللی از مصادیق همکاری بین المللی محسوب می شوند.

اگرچه نظریه کارکردگرایی از حیث تئوریک و نظری همانگونه که اشاره شد با شکست روبرو شد اما اتحادیه اروپا از مصادیق موفقیت این نظریه بود. خروج بریتانیا از این اتحادیه و معکوس شدن فرایند همگرایی که نشان از قدرت روز افزون ملی گرایی است را می توان شکست نظریه نوکارکردگرایی تلقی کرد.

همانگونه که اشاره شد این ضعف در آثار اخیر نظریه پردازان برجسته ای چون جان مرشایمر و فرانسیس فوکویاما متجلی شده است. اما مسأله مهم که برگزیت و ترامپیسم تنها یک مصداق آن است بحث سیاست هویت است که کتاب اخیر فرانسیس فوکویاما با عنوان هویت نیز به این موضوع پرداخته است.

فوکویاما در مورد همگرایی اروپایی و اقداماتی نظیر مقررات زدایی اقتصادی و ایجاد بی مورد واحد پول یورو می گوید: اینها همه سیاست های نخبه محور است که در خاتمه هم معلوم می گردد فاجعه بارند، عصبانیت مردم چندان هم بی دلیل نیست.

به اعتقاد وی ارزش هایی که باید با دموکراسی تحقق می یافت، رو به زوال نهاده است.

به اعتقاد فوکویاما هویت گرایی موجب می گردد که حتی در کشورهای پیشرفته دموکراسی، اجماع و پیوند اصلی میان مردم در گستره کلان ملی آسیب ببیند. پادزهر چنین حالتی به باور وی، تقویت هویت ملی است؛ هویتی که از خرده هویت ها فراتر می رود. این هویت ملی کلان نباید تباری، قبیله ای و دینی تعبیر و تفسیر گردد. وی به این باور است که تنها با تقویت هنجارهای حقوقی، نمی توان از دموکراسی پاسداری کرد، بلکه داشتن یک فرهنگ راسخ و نیرومند دموکراتیک برای نگهبانی از آن الزامی است.

روایت های هویتی اگر در گذشته بیش تر از قرائت های جنبش های انتقادی و چپ مایه می گرفت ، در دوران معاصر بیش تر این جریان های راست گرایند که به تبیین آن می پردازند. شعارهای نخست امریکا، نخست بریتانیا، آلترناتیو برای آلمان و مانند آن بر چنین پایه های هویتی سیاست های شان را توده شمول می نمایند و در لاک قربانی پناه می جویند. این امر موجب می گردد که پیوند احساسی میان افرادی به وجود بیاید که در واقعیت زندگی و در روینمودهای هنجارین خود کم تر باهم هم سنخی دارند.

از منظر فوکویاما یکی از علت های این امر، این است که با گسترش سیطره ، ساختارها و روابط برخاسته از جهانی شدن، نابرابری های اجتماعی در درون جوامع پیش رفته نیز تعمیق می یابد و این امر موجب می گردد تا بازندگان فرایند جهانی شدن با نگرانی و حتی با واکنشی از روی ضدیت با آن برخورد نمایند.

برآشفتگی و اعتراض جمعی مردم در روزگار کنونی به جای این که گوهر و ساختارهای بازتولید بی عدالتی دولتی را هدف قرار بدهد، به باور فوکویاما، متوجه جمعیت های دیگر می گردد؛ جمعیت های دیگر و گروه هایی که در کنار همدیگر قرار دارند و یا باهم زندگی می نمایند، به مثابه بزهکاران و عوامل بدبختی تلقی می شوند؛ چرا که چنین گروه هایی هم هویت پنداشته نمی شوند، به بیانی دیگر، خود نیستند.

به اعتقاد فوکویاما ما نمی توانیم از سیاست هویت فرار کنیم. این مسئله از زمان به وجود آمدن تا به امروز تمام مرزها را درنوردیده و به صورتی روی روان و ذهن بشری به صورتی جهانشمول درآمده است.

بر این اساس موضوع برگزیت را در یک بستر کلی تر که تهدیدی برای لیبرالیسم نیز به شمار می رود باید دید یعنی سیاست هویت؛ یعنی پا گذاشتن هویت به عرصه عمومی (سیاست).

بر همین اساس بود که جان مرشایمر استاد بنام دانشگاه شیکاگو و نظریه پرداز برجسته مکت واقعگرایی تهاجمی در کتاب اخیر خود با عنوان توهم بزرگ ضمن آنالیز هژمونی لیبرال به سیاستگذاران آمریکایی توصیه می نماید که باید هژمونی لیبرال را کنار بگذارند و به دنبال سیاست خارجی ای محدودتر و بر پایه واقع گرایی باشند.

طبق گفته او درگیری های لفظی آمریکا برای صلح، در کشورهایی که هویت آنها بر ناسیونالیسم شدید بنا شده است دشمنی هایی را برانگیخته یا آنها را با هم دشمن نموده است و این به جنگ های بیشتر، نظامی گری شدیدتر و ملی گرایی در این کشورها انجامیده است که از نظر اقتصادی به ضرر آمریکا تمام شده است.

بر این اساس می توان بیان کرد امروزه هویت چپ نیست که دغدغه فکری لیبرال ها را متوجه خود نموده- که حتی فوکویاما معتقد است وجود هویت چپ که بتواند خرده هویتهای این مکتب را ذیل خود گرد آورد حائز اهمیت است- بلکه خرده هویتها در جریان راست نظیر ناسیونالیسم و راست های افراطی هستند که مخاطره اصلی را برای لیبرالیسم به وجود می آورند.

برگزیت و به قدرت رسیدن ترامپ از عینیت های این سیاست هویت هستند که خطراتی را متوجه لیبرالیسم نموده است. به قدرت رسیدن احزاب راست افراطی و تقویت آنها در اروپا نیز در این راستا قابل ارزیابی است. بر این اساس می توان گفت که فرایند همگرایی چه افقی (افزایش تعداد اعضای اتحادیه اروپا) و چه عمودی (تسری همگرایی به حوزه های دیگر) فرایندی معکوس خواهد بود و عینیت رؤیای ارسنت هاس شاید در آینده نزدیک به تاریخ بپیوندد.