مردی که با نبوغش اولین رصدخانه جهان را ساخت - زمین جهانی

به گزارش زمین جهانی، دانشمندان اسلامی و غربی معتقدند نوزایشی که در امر ستاره شناسی در دنیای اسلام با ساخت رصدخانه مراغه بوجود آمد، مدیون خواجه نصیرالدین طوسی نابغه ایرانی است که جامعیت او مورد تحسین همگان است .

به گزارش زمین جهانی، بنیاد بین المللی ستاره شناسی یا دانشگاه مراغه ، نامی است که از سوی محققان این حوزه به رصدخانه مراغه ساخت دانشمند ایرانی خواجه نصیرالدین طوسی داده شده است و در اهمیت این رصدخانه همین بس که دانشمندان اسلامی و غربی معتقدند نوزایشی که در امر ستاره شناسی در جهانی اسلام با ساخت رصدخانه مراغه بوجود آمد، مدیون این نابغه ایرانی است که جامعیت او مورد تحسین همگان است .

دانشمند فیزیکدان مسلمان پاکستانی برنده جایزه نوبل فیزیک سال 1979 مرحوم دکتر عبدالسلام در جایی گفته است رصدخانه مراغه با بیست منجم از سراسر جهانی اسلام تحت سرپرستی دانشمند بزرگ خواجه نصیرالدین طوسی ساخته شده و احتمالا نخستین رصدخانه جهان به معنی واقعی کلمه بوده است و نیز در جای دیگری می گوید رصدخانه استانبول ، چین و حتی رصدخانه های هند در قرن دوازدهم نیز همه از جلوه های رصدخانه مراغه است .

محمدبن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در تاریخ 15 جمادی الاول سال 598 هجری قمری در طوس خراسان به جهان آمد. وی در دوران جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حکمت سرآمد شد، به طوری که وسعت معلومات و نفوذ او با ابن سینا مقایسه می شود.

خواجه نصیرالدین طوسی علوم دینی و عملی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت را نزد خالویش بابا افضل ایوبی کاشانی آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رسانید و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت.

ایامی که خواجه در آن می زیست، مصادف با حمله قوم مغول به ایران و بی شک سخت ترین ایام تاریخ این سرزمین است، ولی با این همه در این سده نوابغ و بزرگان علم و حکمت و تاریخ و نقاشی و شعر ایران چون مولوی بلخی، شیخ سعدی، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، خواجه حافظ شیرازی و خواجه نصیرالدین طوسی پا به عرصه هستی نهادند.

خواجه نصیرالدین طوسی در ایام حمله مغولان به ایران تازه کسب علم و دانش در نیشابور را آغاز کرده بود. در آن زمان محتشم قهستان ، ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور اسماعیلی، خواجه را به قهستان دعوت کرد و خواجه نیز به آنجا نقل مکان می کند. به دستور همین ناصرالدین محتشم قهستان بود که خواجه نصیرالدین طوسی کتاب الطهاره ابن مسکویه رازی را از عربی به فارسی برگرداند و آن را به نام ناصرالدین اسماعیلی، اخلاق ناصری نامید. این کتاب رایج ترین کتاب اخلاقی بین مسلمانان هند و ایران بوده است.

اما روزگار خوش دیری نپایید و بعد از آنکه خواجه نصیرالدین قصیده ای در مدح مستعصم، خلیفه عباسی سرود و با نامه به بغداد فرستاد، محتشم به وی بدگمان شد و او را به قلعه الموت قزوین نزد علاءالدین محمدبن حسن (653-618) فرستاد و این دانشمند بزرگ در قلاع اسماعیلیان همچون یک زندانی سیاسی روزگار می گذراند.

خواجه نصیرالدین طوسی در سال 657 هجری قمری از سوی هلاکو خان مأمور شد تا رصدخانه مراغه را تأسیس کند و در این راه تمام اوقاف ممالک ایلخانی را تحت اختیار او قرار داد. گروهی از دانشمندان و منجمان از جمله رکن الدین استرآبادی، محی الدین مغربی، قطب الدین شیرازی، شمس الدین شیروانی، کمال الدین ایجی، نجم الدین اسطرلابی و … در این کار با خواجه مشارکت داشتند و بنای رصدخانه در سالی تمام شد که خواجه در آن سال وفات یافت (672 هجری قمری)؛ بنابراین بنای رصدخانه مراغه 15 سال به طول انجامیده است.

رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود؛ بلکه یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخه های دانش در آن درس داده می شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر- از جمله قطب الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان- در آن جا جمع شده بودند. خواجه نصیرالدین همچنین کتابخانه بزرگی با 400 هزار جلد کتاب در محل رصدخانه احداث کرد و هر یک از دانشمندان را، بدون توجه به ملیت و مذهب به عنوان مسئول بخشی از رصدخانه که در آن تبحر داشتند، قرار داد.

یونسکو سال 2009 را سال رصدخانه مراغه نامگذاری کرد. این بنا در سال 1364 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال های اخیر نیز احیای این بنای تاریخی به منظور ثبت در میراث جهانی مورد توجه قرار گرفته است.

خواجه نصیرالدین طوسی در بیشتر دانش های متداول روزگار خویش به ویژه فقه، حکمت، کلام، منطق، ریاضیات، فلک و نجوم و اخلاق، تألیفات و رساله هایی از خود به یادگار گذاشته که بیشتر عربی هستند. از مهمترین آثار خواجه نصیرالدین می توان به تجریدالاعتقاد (در علم کلام )، شرح اشارات ابوعلی سینا (در فلسفه)، التذکرة فی علم الهیاة، اساس الاقتباس (در علم منطق)، جواهرالفرایض (اصول علم فرایض و مواریث)، اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، زیج ایلخانی، شکل القطاع اشاره کرد.

خواجه در کتاب شکل القطاع مثلثات را برای اولین بار به عنوان دانشی مستقل معرفی کرد و به طور کلی یکی از گسترش دهندگان علم مثلثات به شمار می آید و کتاب های مثلثات او در سده 16 میلادی به زبان فرانسه ترجمه شد. او در ریاضیات همچنین تحریرهایی بر آثار آوتولوکوس، آرستاخوس، اقلیدس، آپولونیوس، ارشمیدس، هوپسیکلس، تئودوسیوس منلائوس و بطلمیوس نوشت.

یک دهانه آتشفشانی 60 کیلومتری در نیم کره جنوبی ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نام گذاری شده است. یک خرده سیاره که توسط ستاره شناس روسی نیکلای استفانویچ چرنیخ در 1979 کشف شد نیز به نام ایشان نامیده شده است.

اختراعات

وی علاوه بر ساخت رصدخانه مراغه برای دستگاه های مورد نیاز رصد ستارگان اقدام کرد و از این رو این رصدخانه با چنان دستگاه های پیشرفته و دقیقی تجهیز شد که تا 300 سال بعد در غرب مورد استفاده قرار می گرفت.

خواجه نصیر روش های استفاده از ساعت آفتابی را نیز برای رصد کشف کرد.

از دیگر دستاوردهای این دانشمند بزرگ می توان به این موارد اشاره کرد:

ذات الحق بزرگ: یکی از مهمترین وسایل نجومی قدیمی است که علاوه بر رصد ستارگان و مشخص مختصات آنها، بسیاری از مسائل نجوم از جمله تبدیل مختصات افقی و استوایی و دایرة البروجی به یکدیگر را حل می کردند. از جمله مهمترین حلقه های این وسیله می توان به حلقه دایرة البروج، حلقه نصف النهار، عرض کوچک، عرض بزرگ و حلقه استوا 16 اشاره کرد. با چرخاندن و تغییر موضع این حلقه ها نسبت به یکدیگر می توان مواضع ستارگان را در سیستم های مختلف سماوی مشخص کرد.

ذات الجیب: این ابزار در حین رصد ارتفاع ستاره، سینوس (اصطلاح عربی: جیب) ستاره را نیز ارائه می داد.

ذات السمت: این دستگاه نیز محصول طراحی های وی و شامل دو ربع دایره است که حول یک محور عمودی می چرخید و با استفاده از آن می توان سمت و ارتفاع دو جسم را در آن واحد مشخص کرد. به عبارت دیگر ابزاری برای مشخص سمت اجرام.

ربع جداری: بزرگ ترین ابزار نجومی ایران قدیم ربع جداری است که به بزرگی یک ساختمان است. یک چهارم دایره کامل را به دقت و بر اساس محاسبات با سنگ و آجر می ساختند؛ آن را درجه بندی کرده و زاویه شعاع آفتاب را بر آن درجه بندی می خواندند؛ ابزاری شبیه به اسطرلاب.

خواجه نصیر کتاب زیخ ایلخانی را هم در این زمان تالیف کرد و تا انتها عمر خواجه یعنی 15 سال اطلاعات در مورد ستارگان را در زیج نوشت.

زیج ایلخانی ثمره مطالعاتی است که درباره رصدخانه مراغه به زبان فارسی صورت گرفت. زیج به معنی مشخص موقعیت و چگونگی حرکات ستارگان است.

نامگذاری روزی به نام روز مهندس

با توجه به دستاوردهای تاریخی خواجه نصیرالدین طوسی در تقویم ایران روز 5 اسفندماه به نام روز مهندس نامگذاری شده است، در حالی که آمارها نشان می دهد که در سال 1396 نرخ بیکاری در ایران حدود 12 درصد بوده و نرخ بیکاری دانش آموختگان رشته های مهندسی 37.5 درصد بوده است.

طی یک دوره پنج ساله (94-90) تعداد داوطلبان گروه ریاضی و فنی از 360 هزار و 873 به تعداد 181 هزار و 856 نفر رسید. این در حالی بود که در همین مدت، تعداد داوطلبان گروه آزمایشی علوم تجربی از 451 هزار به 498 هزار و 822 نفر رسید که به اعتقاد کارشناسان، نبود جایگاه شغلی مناسب برای دانش آموختگان رشته های علوم پایه در این افت بی اثر نبوده است.

این در حالی است که به گفته محققان این حوزه از خانه ای که در آن زندگی تا جاده هایی که روزانه از آن استفاده می کنیم، اثر کار و فعالیت حوزه مهندسی است و اثرگذاری این حیطه به گونه ای است که پزشکان نیز از اثرات فعالیت مهندسان بهره مند می شوند؛ چرا که کلیه تجهیزات حوزه پزشکی از سوی مهندسان ساخته می شوند. از این رو می توان ادعا کرد که بدون فعالیت علمی و دانش پایه مهندسان، نمی توان هیچ پروژه عمرانی را به نتیجه رساند.